Speuren naar lanceerbases

Een van de meest gestelde vragen  aan ons is: hoe hebben jullie al die lanceerlocaties, waar kernraketten waren gestationeerd in de Sovjet-Unie in kaart gebracht? In dit artikel ga ik die vraag beantwoorden.

Toen ik in 2008 voor het eerst een ondergronds silocomplex bezocht (in Litouwen), had ik geen idee of er nog meer van dergelijke complexen waren gebouwd en zo ja, waar. Nu durf ik te stellen dat ik voor 99% zeker weet dat ik alle complexen in kaart heb gebracht. Mede dankzij de CIA-archieven waarover ik schrijf in het tweede artikel over dit onderwerp (http://www.remnants.nl/archiefonderzoek-in-het-cia-archief/).

Vooraf

Er zouden nog enkele bovengrondse lanceerlocaties bestaan kunnen hebben uit het allereerste begin, van de periode voor  1960. Toen werden de eerste Sovjet strategische middellange-afstandsraketten, van het type SS-3, operationeel. Enkele van deze lanceerfaciliteiten zouden door de CIA niet als zodanig geïnterpreteerd kunnen zijn en alsmede door mij tot op heden niet gevonden. Dat is mogelijk. Eén van deze vroege lanceerlocaties heb ik in werkelijkheid aangetroffen (in Letlands bij de havenstad Liepaja), waarvan ik het vermoeden had dat dit een mogelijke SS-3 lanceerlocatie betrof en die door de CIA gemist is! Tot dusver heb ik nog nooit iets kunnen vinden over deze lanceerbasis in de door mij onderzochte CIA-archiefstukken. Alle overigen waren allen bekend bij de CIA, alsmede nu bij mij.

Hoe ik dit omvangrijke onderzoek heb aangepakt, kunt u lezen in dit artikel en in een tweede artikel over het CIA-archief onderzoek door mij in Washington D.C.  Beide artikelen geven tezamen een goed overzicht hoe ik de inventarisatie en lokalisering van verlaten raketbases in de voormalige Sovjet-Unie republieken heb aangepakt.

Aanloop

Toen ik na mijn eerste bezoeken aan ondergrondse silolanceercomplexen in 2008 thuis kwam, vroeg ik mij af of er meer van dit soort complexen waren gebouwd en in welke gebieden van de voormalige Sovjet-Unie.  De uitkomst van het onderzoek dat in de tussenliggende jaren is uitgevoerd ziet er als volgt uit:

Tabel 1: Gestationeerd in het Europese gedeelte van de Sovjet-Unie en gericht op doelen in West-Europa:

*De SS-20 (mobiele) wapensystemen zijn gestationeerd op de voormalige bases van de SS-4 en SS-5 wapensystemen en omgebouwd voor gebruik van het SS-20 wapensysteem, vandaar apart opgenomen in de tabellen.

Tabel 2: Aantal lanceerbases per land in de westelijke Sovjet-Unie:

*De SS-20 (mobiele) wapensystemen zijn gestationeerd op de voormalige bases van de SS-4 en SS-5 wapensystemen en omgebouwd voor gebruik van het SS-20 wapensysteem als uitvals- / stationeringsbases, vandaar apart opgenomen in de tabellen.

**Alleen aan het begin van het beschikbaar komen van deze wapensystemen eind jaren ’50-begin jaren ’60.

Het eenvoudige lijstje met bovenstaande cijfers heeft mij veel tijd, geld en inspanning gekost en heb ik kunnen samenstellen door het doorlopen van vier stappen waarbij de toenemende kennis over dit onderwerp mij automatisch bracht bij de volgende stap. Bij aanvang van het onderzoek in 2008 stelde ik mij ten doel de volgende vragen te willen beantwoorden:

A. Hoeveel van dit soort bases zijn er gebouwd en op welke locaties?

B. Welke wapen(raket)systemen betrof het?

C. Welke betekenis hadden deze in de grotere context van de Koude Oorlog?

Op vraag B en C geef ik elders op deze website de antwoorden en in de toekomstige publicatie. Dit artikel gaat uitsluitend over vraag A.

Stap 1: Internet & Urbex

Er bestaat over dit onderwerp geen specifieke onderzoeksliteratuur waar bijvoorbeeld alle locaties in zijn benoemd. Wat er wel beschikbaar is, is bijvoorbeeld de rol van deze nucleaire wapens in de grotere context van de Koude Oorlog. Of informatie over de ontwikkeling van de rakettechnologie in de Sovjet-Unie. Maar complete overzichten bestaan niet, ook niet in het Russische taalgebied.

De eerste stap in dat geval, en die iedereen tegenwoordig zou nemen, is op internet op zoek gaan. Wat je dan aantreft bij het invoeren van relevante zoektermen (liefst in het Cyrillisch) is een ongelofelijke hoeveelheid aan informatie waaruit ik een aantal lanceerbases, naast de locaties die ik al gevonden en bezocht had in de Baltische landen, gedestilleerd heb. Met name de zogenaamde Urban-Exploring websites zijn van grote waarde geweest.

Urban Explorers (of Urbex) zijn lieden, vaak internationaal opererend, die als liefhebberij hebben; het al dan niet illegaal betreden van verlaten gebouwen, fabrieken, ziekenhuizen etc. en dus ook militaire terreinen en gebouwen, die natuurlijk vaak met allerlei mythes en geheimzinnigheid gepaard gaat, helemaal op de bases in Oost-Europa.  Zonder ook maar iets te slopen of te forceren (dat is de ethiek van de ‘ware’ Urbexer) verschaffen zij zich toegang tot deze terreinen en gebouwen. Het enige wat ze meenemen is slechts de foto’s die ze er schieten en het achterlaten van een kleine graffiti handtekening, teneinde te laten weten aan Urbex collega’s dat ze er daadwerkelijk geweest zijn. Of zoals ze het zelf vaak benoemen: ‘we begaan een strafbaar feit waarvan niemand slachtoffer is.’

Het is een internationaal communicerende en opererende  gemeenschap die op het  internet floreert. Een gesloten gemeenschap voor wie er geen weet van heeft, maar erg open en sociaal naar de collega Urbex-leden.  Menig avontuur is voor mij in de Urbex-society begonnen!

Dat het hier vaak om fotografie van zeer hoog niveau gaat, hangt samen met het onderwerp die ze proberen te vangen: de schoonheid van verval. Een absolute topper op het vlak van Urbex-fotografie is bijvoorbeeld Henk van Rensbergen (http://www.henkvanrensbergen.com/), een piloot die voor zijn hobby stad en land afzoekt, vaak de bestemming waar hij zelf heen is gevlogen, naar fotogenieke verlaten gebouwen en terreinen.

Ik moest het voor dit onderwerp dus meer in de Russische hoek van de Urbex-leden zoeken. Een voorbeeld van een groep heren uit Wit-Rusland die mij waardevolle informatie verschafte was de Merdidian28 groep. Hier een reportage van deze groep, tijdens hun bezoek aan een lanceerlocatie waar wij afgelopen jaar ook zijn geweest; het SS-5 silocomplex van Smorgon:  http://meridian28.com/report/p-14.html

Zo heb ik per land en per trefwoord of combinaties daarvan in het Cyrillisch, het wereldwijde web afgezocht.

 Martin Trolle

Daarbij stuitte ik in 2008 op een Flickr-pagina van iemand die mij echt op het spoor heeft gezet en ik in de gaten kreeg hoe groot dit netwerk van lanceerlocaties eigenlijk is geweest. De man achter deze Flickr-pagina is de Deen Martin Trolle. Deze man heeft bijna mythische proporties aangenomen in dit project  en voor diegenen die mee op reis gaan en aan dit project meewerken. Er gaat geen dag voorbij of de naam Trolle is gevallen of besproken onderweg.

Zijn pagina; https://www.flickr.com/photos/martintrolle/sets/ bevat een groot aantal lanceerbases die hij elk zelf bezocht en gefotografeerd heeft. De meeste in de Baltische landen, de Russische exclave Kaliningrad, Noord-west Rusland, Wit-Rusland en enkelen in Oekraïne. Hij is gefascineerd in de geschiedenis van de ontwikkeling van de raket en atoombom technologie van de Sovjet-Unie. In dat kader reist hij veel door de voormalige Sovjetrepublieken.  Een echte fanaticus dus, hij reist veelal alleen naar al deze locaties, pas als het echt lastig wordt neemt hij zijn vrouw mee, zo schreef hij mij eens.  Naar landen als Kazakstan: omdat, zoals hij mij schreef,  ‘als je alleen in de problemen komt in de oneindige steppes van Kazakstan je dat niet overleefd.’ Een man naar mijn hart dus en ik hoop hem binnenkort op te zoeken in Kopenhagen, waar hij woont.  Veel van de lanceerbases die hij bezocht heeft hebben wij inmiddels ook bezocht, al is zijn lijst bij lange na niet compleet en heeft hij oorspronkelijk als belangrijke bron de verdragteksten van het INF verdrag genomen.

Een lang gekoesterde wens in vervulling: auteur in dezes op bezoek bij de heer Martin Trolle in Kopenhagen – 14-02-2015

Stap 2: Het INF-verdrag

Ondertekening van het INF-verdrag door Ronald Reagan en Michail Gorbatsjov op 8 december 1987 in het Witte Huis in Washington D.C.

Het INF-verdrag is een verdrag dat op 8 december 1987 is getekend tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie.  Met dit verdrag werd overeengekomen dat alle gestationeerde kernbewapening met een bereik tussen de 500 en 5500 kilometer in Europa zouden worden ontmanteld en verwijderd. Een zeer belangrijk en revolutionair verdrag, de eerste in een lange reeks, die uiteindelijk zou gaan  leiden tot ontspanning tussen de grootmachten en het uiteindelijke einde van de Koude Oorlog. Omdat dit verdrag zo belangrijk is, ook ten aanzien van de lanceerbases waarover dit project handelt zal ik daar nog een apart artikel over schrijven op deze website.

In de verdragsteksten van het INF-verdrag zijn aparte bijlagen opgenomen, waarin alle locaties zijn benoemd met de coördinaten en al waar ten tijde van de ondertekening van het verdrag kernwapens stonden opgesteld. Zowel aan de west- als oostzijde van het IJzeren Gordijn. Een erg handige lijst die openbaar gemaakt is en waaruit vele locaties te halen zijn waar in de jaren ‘80 nog kernraketten lanceer gereed stonden opgesteld.

Echter;  vele SS-4 en SS-5  lanceerlocaties waren met de stationering van het nieuwe, revolutionaire raketsysteem van de Sovjet-Unie, de SS-20,  in de periode 1976-1986 reeds verlaten. Deze locaties staan dus niet in de INF-verdrag teksten. Uit het INF-verdrag zijn 30 lanceerlocaties van het ‘nieuwe’ SS-20 wapensysteem te halen, 15 in Oekraïne en 15 in Wit-Rusland. Het was dit nieuwe kernwapen die aanleiding was voor de oplopende spanningen tussen Oost en West in de eerste helft van de jaren ’80. Naast alle bases waar de SS-20’s stonden, waren er  nog  13 resterende SS-4 lanceerbases opgenomen in het INF-verdrag. Deze actieve lanceerbases waren gesitueerd in de Baltische landen en Oekraine. Totaal dus 43 actieve lanceerbases in 1987 toen het INF-verdrag is ondertekend.

Pagina met opsomming van lanceerbases in de Sovjet-Unie uit de verdragsteksten van het INF-verdrag

Halen we 43 bases van bovenstaand tabel met de totaal aantallen lanceerbases af, dan blijven er nog altijd 146 bases over die al voor het INF-verdrag waren ontmanteld en verlaten. Dit betrof alle SS-5 lanceerlocaties, zowel boven- als ondergronds, 20 in getal. Daarbij komen alle 11 lanceerbases van de SS-3 die in 1965 al verlaten waren en vervangen door de massale stationering van de SS-4 en SS-5 kernraketten en de bijbehorende lanceercomplexen. Van de SS-4 tenslotte waren er al  115 lanceerlocaties verlaten op het moment van ondertekening van het INF-verdrag in december 1987.  Alles tezamen kom ik op 159 lanceerbases, waarvan wij er een groot aantal hopen te bezoeken in het kader van dit project, zover ze te bezoeken zijn natuurlijk.

De situatie in de Sovjet-Unie ten tijde van de ondertekening van het INF-verdrag: 30 SS-20 bases in het blauw en de 13 resterende SS-4 bases in het rood

Hoe vind je dié locaties die al decennia lang verlaten en vergeten in de uitgestrekte bossen van de westelijke Sovjet-Unie liggen?

Stap 3: Google Earth

Rond 2010 kwam ik tot het inzicht dat er waarschijnlijk veel meer lanceerbases moeten hebben bestaan. Dit gezien het aantal lanceerlocaties die uit het INF-verdrag naar voren kwamen én de expedities van Martin Trolle. Omdat Martin Trolle zich met name had toegespitst op de noordelijke landen van de voormalige Sovjet-Unie, zouden er ook in het meer zuidelijk gelegen Oekraïne, waar Martin Trolle nog niet was geweest, nog vele lanceerbases bestaan moeten hebben, zo verwachtte ik.

Toen ben ik aan een systematische inventarisatie van de Oekraïne begonnen met behulp van Google Earth. Google Eart is een fantastisch middel voor dit soort onderzoeken. Met de database die je aan Google Earth kan hangen ontstaat een prima researchtool. Je kan veel van Google vinden, maar Google Earth heeft mijn leven verrijkt. Het stelt mij in staat om op reis te gaan vanuit mijn bureaustoel.

In een netwerk van rasters speurde ik bosgebied na bosgebied af in Google Earth, op zoek naar het kenmerkende netwerk van betonpaden in  de uitgestrekte bossen van Oekraïne.  Als dit padennetwerk vergezeld ging met een lineair betonpad, komend vanaf de openbare weg , recht de bossen in, dan wist ik dat ik raak had. Deze aan- en afvoerweg  loopt dan over in een netwerk van circulaire rondlopende paden die zo kenmerkend zijn voor dit soort lanceerbases. Deze circulaire paden waren aangelegd zodat men met lange voertuigen die de raketten vervoerden, (de raket alleen was al 25 meter lang), niet achteruit hoefde te rijden. Men kon zo eenvoudigweg de bases rond rijden.

De euforie van onderzoek

Een systematische inventarisatie van Oekraïne dus en later Wit-Rusland. Een enorm tijdrovende klus maar wel één van de leukste aspecten van dit project. Telkens als ik een nieuwe lanceerbasis ‘ontdekte’ gaf mij dat enorm veel plezier, om vervolgens te gaan kijken hoe het geheel erbij lag vanuit de lucht. Daar begint voor mij de fascinatie voor een plek, en de drang het te willen bezoeken.

Vaak is dit het een onderdeel van het onderzoek dat mij het meeste adrenaline verschaft: omdat dan de mystiek van de locatie nog bestaand is, en nog niet verrijkt/verarmd is met mijn eigen aanvullende ervaringen en uiteindelijke herinneringen. Nadat ik een lanceerbasis daadwerkelijk heb bezocht, weet ik immers hoe het er daar voorstaat en is de aantrekkingskracht en mystiek van de plek grotendeels weg. Helemaal als terplekke blijkt dat het complex al het slachtoffer is geworden van sloop en afbraak. Je hoopt immers altijd een vrijwel onaangetaste basis te vinden,  wat meestal echter een desillusie blijkt, maar gelukkig zijn er zo nu en dan pareltjes om te koesteren.

Het eerste SS-4 silocomplex die ik ‘ontdekte’ met Google Earth in 2010. In hetzelfde jaar door ons bezocht en gefotografeerd

De situatie van hetzelfde complex in 2014: gesloopt en afgegraven door oud-ijzer opkopers

‘Ontdekking’ na ‘ontdekking’

Deze ontdekkingstocht met Google Earth bracht me verder en verder dit project in en vanaf 2010 ben ik de bases dus systematisch gaan afreizen, met Martin voor de fotografie van wat nog resteert. Na afsluiting van deze fase was het mij duidelijk geworden hoe groot dit netwerk van lanceerbases moet zijn geweest. Soms waren er twijfelgevallen of andersoortige bases met een ander militair doel. Zo vond ik een basis waar overduidelijk kleine raketsilo’s waren gebouwd, maar voor welk wapensysteem? Waarschijnlijk een prototype van een strategisch raketdefensie systeem, die de stad Lvow/Lviv in de Oekraïne moest gaan beschermen in de jaren ’60 tegen strategische luchtaanvallen. Net als er dergelijke systemen waren gebouwd rondom Moskou, Sint Peterburg en Kiev, maar blijkbaar is het nooit verder gekomen dan één enkele locatie.

Het resultaat van langdurig onderzoek: 159 lanceerbases gelokaliseerd in het westelijk deel van de Sovjet-Unie

Na deze systematische Google Earth inventarisatie kwam ik, wederom via Martin Trolle en zijn onvolprezen Flickr-pagina, een laatste ultieme manier tegen van inventarisatie: de satelliet verkenningsfoto’s en de analyserapporten daarvan uit het CIA-archief in Washington D.C. Dat bracht mij in augustus 2011 voor het laatste afsluitende deel van dit onderzoek;  stap 4, in College Park Maryland even buiten Washington D.C. Daarover kunt u meer lezen in het tweede deel van dit tweeluik.

Arnold Pronk 02-01-2015