Wij hebben een Facebook reportage verzorgd over onze reis naar Oekraïne die plaatsvond van dinsdag 21 juli tot en met zaterdag 8 augustus 2015. Gedurende die reis hebben we een aantal belevenissen en onderwerpen uitgewerkt tot een reeks korte artikelen met bijbehorende foto’s van zaken, die al dan niet bij toeval, op ons pad kwamen.
Spontane ontmoetingen met Oekraïense paramilitaristische separatisten, patriotten en idealisten met een re-integratie centrum op voormalige lanceerbases werden gedocumenteerd. Maar ook afspraken met Oekraïners, die wij vooraf hadden gemaakt met lokale historici en oudgedienden die op lanceerbases hadden gewerkt gedurende de Koude Oorlog, werden beschreven. Deze reeks van artikelen geeft op een geheel eigen wijze een beeld van hoe zo’n reis bij ons verloopt en hoe wij zaken aanpakken. En waar we zoal mee te maken kregen in een land in crisis, wat Oekraïne is.
Het was een nieuwe, vrij intensieve aanpak voor ons, door (bijna) dagelijks op Facebook over onze reis te rapporteren. Waar het ons vorig jaar in Wit-Rusland ontbrak aan snelle (mobiele) internetverbindingen om foto’s te kunnen uploaden, was er in Oekraïne geen gebrek aan internetsignalen. Prepaid simkaartjes met internet waren snel gekocht en zodoende konden we op bijna alle plekken het web op, om onze reisvorderingen op Facebook te plaatsen.
Onderstaande reeks artikelen heeft dus eerder op onze projectpagina van Facebook gestaan en is daar weer terug te vinden. Wij vonden de artikelen te leuk om op een ‘vluchtig’ medium als Facebook in de vergetelheid te raken. Vandaar dat ze hier chronologisch zijn gerangschikt en alles blijvend is na te lezen. Als gezegd; het is een thematische benadering, waarin telkens één aspect van de reis of het project nader wordt belicht op een dag tijdens deze reis, waarbij dat specifieke aspect aan de orde kwam. Aspecten van een reis en land die wij niet licht zullen vergeten en van een land waar wij snel weer zullen terugkeren voor Oekraïne – deel 3.
Zondag 19 juli 2015 – aankondiging Toer du Oekraïne
.
Dinsdag 21 juli vertrekken wij weer voor een nieuwe projectreis; naar Oekraïne dit keer. Naar Oekraïne zult u zich afvragen? Over het hoe en waarom van deze reis, het reisprogramma en hoe u ons kunt volgen, kunt u lezen in een nieuw artikel op onze website: http://www.remnants.nl/tour-du-oekraine/
In het artikel wordt tevens onze nieuwe tolk aan u voorgesteld; Werner Kiel.
Voor deze reis gaan we proberen om elke dag een berichtje op Facebook te plaatsen en Tweets de ether in te sturen, vanwaar we op dat moment zijn. U kunt ons dus real-time volgen waar en wat we aan het doen zijn. Vorig jaar tijdens onze reis naar Wit-Rusland was dit slecht te realiseren qua internet voorzieningen in dat land, maar van Oekraïne hebben we betere verwachtingen.
Onze Tweets kunt u volgen via https://twitter.com/RemnantsOD
Of: @RemantsOD
Donderdag 23 juli 2015
.
Gisteren zijn we de grens van Polen gepasseerd, Oekraïne in. Onderweg naar de eerste basis van deze reis hebben we een tweetal bijzondere monumenten bezocht.
De ene betrof het vervallen monument en musea van de Russische jachtpiloot Pyotr Nesterow die op deze plek, waar op een zeker moment het front lag tijdens de Eerste Wereldoorlog, het voor de eerste keer met zijn vliegtuigje aandurfde de zogenaamde ‘dode looping’ uit te voeren. Een nog nooit eerder uitgevoerd huzarenstukje en een mijlpaal in de geschiedenis van de luchtvaart. In de communistische tijd hebben de Sovjets Nesterow tot held vereerd en ter ere aan hem dit enorme monument en museum gebouwd. Alleen uitgevoerd met straaljager in plaats van de kleine houten vliegtuigjes waar ze gedurende de Eerste Wereldoorlog mee vlogen, en waar de looping zal zijn mee gevlogen. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en de onafhankelijkheid van Oekraïne is het in verval geraakt. De plek is nu overwoekerd en het museum is ten prooi gevallen aan slopers.
Het tweede monument (zie foto boven), dat op een heuvel staat aan de hoofdweg tussen Lviv en Kiev en plots oprijst uit het vlakke landschap, is in de communistische periode gebouwd. Het gedenkt de rol van de ‘Rode cavalerie’ die vanuit hier naar het Westen optrok tijdens de Pools-Russische oorlog van 1920-1921, vlak na de Eerste Wereldoorlog.
Tenslotte willen wij nog Werner Kiel aan u voorstellen, onze tolk die deze reis bereid was met ons mee te gaan en ons bijstaat met zijn uitstekende beheersing van de Russische taal.
En wij gaan nu pad naar de eerste basis, de SS-4 kernraket silo lanceerbasis iets buiten Brody.
Vrijdag 24 juli 2015: De Re-integratiecommune
.
Op weg naar Vinnytsja hebben wij in het westen van Oekraïne een basis bezocht die nog op de nominatie stond om door ons geïnspecteerd te worden. Het betrof een bijzondere basis, enig in zijn soort in de buurt van het stadje Brody. Als eerste heeft deze basis dienst gedaan als silo-lanceerplaats voor SS-4 raketten, ondergronds dus. Vanaf 1963 tot 1983 heeft deze hiervoor dienst gedaan. Vanaf 1984 werd deze basis omgeturnd tot een locatie voor het stationeren van de in het Westen gevreesde SS-20. Deze combinatie van opvolgende functies, van ondergronds naar bovengronds, maakt deze basis uniek.
Met deze informatie in het achterhoofd reden wij de basis op. Als eerste gaat het altijd naar de plaats waar de lanceersilo’s waren gesitueerd. Daar waren we gauw klaar. Ook in Oekraïne heeft de sloopwoede toegeslagen op silocomplexen. Voor het hoogwaardige staal worden al dit soort locaties in rap tempo afgebroken. Een proces dat we ook al tegen kwamen in de Baltische landen. We zullen het gedurende de verdere trip tot onze spijt nog vaker aantreffen. Daarover later meer.
Vervolgens reden we als gebruikelijk naar het kazernegedeelte waar de bemanning die de raketten moest bedienen leefde, woonde en werkte. Hier stonden de gebouwen nog wel overeind en er werd klaarblijkelijk gewoond. Wat mannetjes liepen her en der in het rond. Eerst zelf maar eens een rondje gelopen en al gauw troffen we een mooi tegelmozaïek aan, in naar wat later bleek een grotendeels afgebroken officiersmess.
.
.
Na enig ronddwalen spreken we maar eens een van de mannen aan die daar een beetje met de ziel onder de armen rondloopt, met de vraag of er misschien nog meer monumenten of schilderingen op het complex zijn? Dat moesten we maar aan de directeur vragen, die zou in 10 minuten terug zijn, hij moet nu naar zijn middagmaal. Directeur? We besloten hem af te wachten.
Inderdaad kwam na enig tijd iemand aanrijden die de directeur bleek te zijn van dit complex en zich voorstelde als Igor Hnat. Deze Igor bleek een idealist pur sang. Hij heeft samen met zijn vrouw tien jaar geleden dit terrein omgevormd tot een plaats waar ex-gedetineerden een programma volgen voor re-integratie in de Oekraïense maatschappij. En dit alles heeft Igor opgezet zonder enige financiële hulp van de Oekraïense overheid, tot op de dag van vandaag. Het is de enigste in zijn soort in de gehele Oekraïne zo leren wij van hem. Er wonen op zijn commune 30 ex-gedetineerden die ambachten als timmerman, metselaar of het verwerken van agrarische producten leren. Daarbij vangt hij ook nog eens 40 vluchtelingen op uit de Donetsk-regio waar deze mensen het recente oorlogsgeweld hebben ontvlucht.
We krijgen een rondleiding over het complex en Igor vertelt enthousiast over zijn levensvervulling. De rondgang over het terrein brengt ons langs een aantal in meer of mindere mate gerenoveerde gebouwen waar, toen de basis nog actief was, militairen huisden die de kernraketten moesten bedienen. Nu wonen er dus ex-gedetineerden en vluchtelingen.
Een jongetje kijkt alleen televisie in het gebouw van de vluchtelingen. Mensen liggen in hun kamers en in het keukengebouw. Met dezelfde keuken als tijdens de Koude Oorlog wordt nog steeds gekookt. Het is even na het middaguur en de ruimtes ruiken nog naar de net genoten lunch.
.
.
We drinken een kop koffie in het huis van Igor en bespreken de problemen waar Oekraïne momenteel mee kampt. Daarna nemen we afscheid van deze aimabele man, en vervolgen onze reis naar het oosten. Meer schilderingen en mozaïeken zijn op deze basis niet te vinden weten we nu van Igor.
.
Zaterdag 25 juli 2015: Vinnytsja-1
.
Terwijl Nederland gebukt ging onder een zomerstorm, waren wij op weg om Boris in tropisch Vinnytsja op te halen.
Wij hebben Boris via zijn internet blogsite leren kennen. Op deze blogsite geeft hij blijk van veel kennis over het onderwerp van dit project en daarbij heef hij veel oudgedienden geïnterviewd, die gedurende de Koude Oorlog op de 3 bases hebben gediend welke rondom Vinnytsja waren gecentreerd.
Terwijl deze raketveteranen in Rusland, Wit-Rusland en zelfs in de Baltische landen tot op de dag van vandaag een klein pensioen uit Rusland ontvangen, is dat bij degenen die woonachtig zijn in Oekraïne niet het geval. Zij krijgen hun pensioen van de Oekraïnse overheid. Hun pensioen staat niet op het spel als ze met ‘Westerlingen’ over deze, toen uiterst geheime zaken, praten. Hun collega’s uit voorgenoemde landen zijn wel bevreesd voor het stopzetten van hun leefgeld uit Groot-Rusland.
Daarom lukte het steeds niet om deze mensen te interviewen voor de camera. Maar in Oekraïne zijn ze niet bevreesd daarvoor en zo kwam het dat we via ons contact in Vinnytsja konden spreken met Pjotr en Vasili, 2 officieren uit de Strategische troepenmacht van Sovjet-Unie.
De hele middag hebben we met deze aimabele mannen gesproken en Vasili is zelfs met ons meegegaan naar zijn voormalige plaats van dienst, de SS-4 silo-lanceerbasis even buiten Vinnytsja . Hij was er in geen 5 jaar geweest en toen hij uit de auto stapte was hij verbaasd van wat hij zag. Alle lanceersilo’s waren afgebroken en het terrein was met de grond gelijk gemaakt. Het ondergronds commandocentrum bleek niet afgebroken en via een klein gaatje vonden we er toegang toe. Vasili bleef met zijn 74 jaar boven, hij had er in voorbije tijden lang genoeg verbleven en in betere condities dan waar het commandocentrum zich nu in verkeerde.
.
Veel informatie, vaak zeer specifiek en zo technisch van aard dat het mij vaak boven de pet ging; Pjotr en Vasili waren tenslotte ingenieurs met een zeer specifieke wapentechnische kennis bij de Strategische troepen der USSR en die kennis zat er na al die jaren nog goed in.
Resultaat: een enerverende dag met een stortvloed aan informatie, gebracht met Slavisch enthousiasme dat pas stopt als je zelf daar het teken voor hebt gegeven.
Zondag 26 juli 2015: Vinnytsja-2
.
Na de ontmoeting met de raket officieren van dienst had Boris nog iets speciaals in petto. Via een vriend van hem, Andrei, die goede contacten in Vinnytsja e.o. heeft, had hij weten te arrangeren dat we toegang konden krijgen tot één van de 2 andere lanceerbases rondom Vinnytsja, naast de ondergrondse locatie die we zaterdag al hadden bezocht met Vasili. Rondom Vinnytsja waren gedurende de Koude Oorlog op 3 locaties kernraketten geplaatst, diep verscholen in de wouden rondom de stad. De bevolking wist al die jaren van niets.
De bestemming met Andrei en Boris was de bovengrondse lanceerbasis Grivan. Aangekomen bij de de basis bleek deze nog bewaakt te worden. De bewaker leeft samen met zijn vrouw in het buitenste wachtgebouw van de basis. Nadat de kernraketten in 1984 zijn verwijderd is de locatie, na de onafhankelijkheid van Oekraïne in 1991, in gebruik genomen voor de opslag van munitie voor de luchtmacht. Sinds enkele jaren heeft het deze functie niet meer en staat het complex leeg.
Na enig heen en weer gebel van de bewaker gaat uiteindelijk het hek open; we mogen door rijden.
De basis zelf verschilt weinig van de vele anderen die wij hebben bezocht, maar is in een betere conditie dan wij doorgaans aantreffen. Alle gebouwen staan nog overeind, en dat is wel eens anders. De hele middag sjokken we over de basis onder een drukkende warmte, totdat de onweer losbarst en we besluiten terug naar de auto te gaan.
Gedurende de tussenliggende uren krijgen wij, al wandelend over de basis, college van Boris. Over deze basis heeft hij veel kennis opgedaan, omdat hij er een boek over heeft geschreven. Aan de hand van informatie uit de eerste hand van vele oudgedienden die op deze basis hebben gewerkt en thans nog woonachtig zijn in Vinnytsja en omstreken.
.
Aandachtig luisterend en met de aanvullingen van Andrei, die goed Engels blijkt te spreken, lopen we alle bekende plaatsen langs, die al zo vaak onderwerp waren van Martin’s fotografie. Maar nu, in tegenstelling tot als wij alleen over deze bases struinen, aangevuld met veel interessante historische informatie en anekdotes.
.
Een wederom zeer interessante dag waarin we veel kennis hebben opgedaan voor het historiografische aspect van het project.
.
Zondag 26 juli 2015: Vinnytsja-3: Een man en zijn instrumenten
Na afloop van het interview met Vasili en Pjotr afgelopen zaterdag (zie bericht: Vinnytsja 1) vertelde laatstgenoemde tijdens het poseren voor een portretfoto van zichzelf, in zijn originele officiersuniform, dat hij nog ergens originele instrumenten had liggen uit zijn tijd bij de Sovjet strategische kernmacht.
De oren werden gespitst; wat voor instrumenten dat dan wel niet waren? Quasi nonchalant vertelde Pjotr dat het onder andere een lanceersleutel met lanceer vrijgeef-slot betrof! De sleutel die de raket kon vrijgeven voor lancering richting West-Europa. Een druk daarna op de lanceerknop en de raket zou onomkeerbaar met zijn nucleaire lading vanuit de bossen rondom Vinnytsja bulderend van zijn platform oprijzen. Nooit gebruikt natuurlijk, maar de symboliek is daar.
.
Of wij die mochten zien?
Dan moesten we morgen maar terug komen want hij moest ze eerst zien terug te vinden in zijn op zijn flatwoning. Hij had nog meer instrumenten uit die tijd, die zou hij voor de gelegenheid ook op gaan zoeken.
En zo stonden we na het bezoek aan de Grivna basis (zie bericht Vinnytsja 2) op zondagmiddag weer op de stoep bij Pjotr. De instrumenten had hij uitgestald op tafel en hij vertelde minutieus, als een ingenieur betaamt, over de werking van het uitgestalde. Bijzonder, naast de beschreven lanceersleutel, waren er een tweetal theodolieten waarmee de raket op zijn doel werd gericht. Bijzonder en zeer zeldzaam! Hoe hij hier aan gekomen was?
Rond 1984, toen dit raketsysteem werd vervangen door de geavanceerdere SS-20, en de bases rondom Vinnytsja werden ontmanteld, had hij ze eenvoudigweg meegenomen. Ongetwijfeld toen een ernstig misdrijf in de Sovjet-Unie, het betrof staatsgeheime instrumenten maar het was blijkbaar het risico waard. En nu liggen deze museumstukken dus op een flat op 9 hoog in Vinnytsja.
Woensdag 29 juli 2015: Desillusie – de silocomplexen van Pervomajsk herbezocht
.
.
In 2010 waren we al eerder hier, in Pervomajsk, tussen Kiev en Odessa. Er zijn hier in de eerste helft van de jaren ’60 een drietal SS-5 silocomplexen gebouwd, die met zijn bereik van 4500 kilometer alle potentiële doelen kon bereiken in West-Europa. Uitgerust met een waterstofbom, met een explosieve kracht van 167-maal die van de atoombom op Hiroshima, was het een vernietigingswapen van ongekende kracht.
Toen, in 2010, tijdens onze eerste reis voor dit project hebben wij slechts één van de drie complexen hier bezocht. Wij troffen toen slopers aan, die met voorhamers, drilboren en gasbranders dit complex illegaal aan het afbreken waren. Dagelijks waren zij goed voor gemiddeld honderd kilo betonstaal die zij verkochten op de zwarte markt, zo vertelden zij ons.
Destijds hadden wij wegens tijdgebrek, vanwege 5 dagen oponthoud bij de Pools-Oekraïense grens, ons reisplanning drastisch moesten bijstellen. Vandaar dat wij op de terugweg naar huis slechts één silocomplex konden bezoeken. Die lacune wilden wij nu gaan herstellen. De situatie van de twee complexen zijn nogal verschillend. Het ene complex leek vrij voor een bezoek, niemand kijkt er meer naar om. Aan de hand van de Google-Earth satellietbeelden kon worden opgemaakt dat de silokoepels deels waren afgebroken door oud-ijzer slopers.
Het andere complex had door zijn bijzondere ligging bij mij sinds 2010 een groot verwachtingspatroon gevoed. Het complex ligt namelijk aan de rand van een militaire basis, die in 2010 nog gebruikt werd door het Oekraïense leger (rode cirkel op de satellietfoto). Door deze ligging zou het complex hopelijk goed bewaard zijn gebleven en zou deze nog niet ten prooi zijn gevallen aan voortdurend plunderen van dit soort complexen. Misschien zouden er nog originele installaties te zien zijn, zoals vorig jaar de raketbrandstoftank in Smorgon, Wit-Rusland.
.
In februari van dit jaar verschenen er opeens wat foto’s van de basis op de Google foto blogsite ‘Panoramio’. Hier had een Oekraïense blogger foto’s gemaakt van het militaire terrein. Niet van de silo’s die daar aan de rand van het terrein moesten liggen, maar misschien wist hij dat niet. Op de foto’s was een schijnbaar leeg en verlaten terrein met gebouwen te zien. Waren de militairen naar de conflictgebieden naar het oosten verplaatst en was de basis sindsdien verlaten zoals zovele in Oekraïne? Ik had de blogger nog wat berichten gestuurd voorafgaande aan deze reis, maar daar was helaas geen enkele reactie op gekomen. Dan moesten we het zelf maar gaan checken ter plaatse.
En zo stonden we aan een dichte poort van de basis. Er bleek op dat gedeelte geen militaire activiteiten meer te zijn, maar er was een pluimveehouderij gevestigd (groen cirkel), zo vertelde de man die aan het hek verscheen. Eerst schuchter, maar gaandeweg ontspon zich een aardig gesprek. Of hij wist van de siloschachten? Nee, die waren hier niet, maar daar en hij wees in de richting van de 2 andere complexen in de buurt. Met wat grafisch bewijs gaf hij toch schoorvoetend toe dat er achter op het terrein inderdaad ook ‘schachten’ waren. Maar dat lag op het militaire terrein en dat moesten we daar dan maar gaan vragen. Hij gaf ons weinig kans.
Aan de poort van de militaire basis (gele rechthoek) bleek daar toch nog volop activiteit gaande. We belden aan bij het wachtgebouw en even later kwam een alleraardigste man naar buiten die ons graag te woord stond. Hij bleek een gepensioneerd politieofficier te zijn, die dit werk als poortwachter erbij deed om zijn karige pensioen van $ 300,- aan te vullen met $ 100 per maand. Hij klaagde over het feit dat de koers van de Oekraïense Grivna zo laag stond ten opzichte van de dollar, vanwege de crisis in zijn land. Daardoor zijn Amerikaanse import producten onbetaalbaar geworden. Hij noemde als voorbeeld de import van combines, de grote graanoogstmachines die in dit zuidelijke deel van Oekraïne, vaak de graanschuur van Europa genoemd, veel gebruikt worden om de enorme akkers van zijn graankorrels te ontdoen.
Het gesprek werd op het silocomplex gebracht. Ja, die was vrij recent gesloopt maar we konden er heen rijden als we wilden. Heen rijden? Het bleek niet op het militaire terrein te liggen maar iets erbuiten. Hadden we dat in 2010 maar geweten! Inmiddels had de commandant van de basis ook lucht gekregen van onze komst aan de poort en die kwam ook nog even zijn gezicht laten zien.
De majoor stelde zich netjes voor, maar was minder vrolijk gesteld dan zijn mindere, wat wel te begrijpen is. Zijn land is in oorlog en hij zit er midden in. En dan komen een paar Nederlanders om dit soort futiliteiten aan de poort van zijn basis. Hij bevestigde de aanwezigheid van de ‘schachten’, maar dat het privé terrein was en waren afgebroken. Waarschijnlijk opgekocht door een handelaar die al het betonstaal uit het complex heeft gehaald en daarna alles met de grond gelijk heeft gemaakt. Maar als we willen kijken houdt hij ons niet tegen.
We nemen afscheid en rijden zoals ons uitgelegd was over een landpad, om de basis heen, naar de gewezen locatie met mythische proporties. Daar was niets meer dan een braakliggend stuk grond te zien waar de silo’s ooit lagen. Vrij recent moet dit zijn gebeurd, gezien de begroeiing die nog niet weelderig tiert. We schatten afgelopen winter. En zo is deze plek met hoge potentiële waarde plots geworden tot een desillusie.
Tenslotte rijden we naar het derde en laatste complex van de regio Pervomajsk. Deze blijkt grotendeels gesloopt. De siloschachten zijn tot op het grondwaterniveau afgebroken. Het ondergrondse commandocentrum is wel grotendeels bewaard gebleven en daar vinden we nog een aantal objecten die een interessante foto opleveren, waarvan u in de collage een selectie kan zien.
Het werk bij Pervomajsk is gedaan.
.
Donderdag 30 juli 2015 – zo onderweg
Afgelopen dagen zijn wij veel onderweg geweest in noordoost Oekraïne. Van Akytryka via Lebedyn naar Krolevets. Plaatsen waar gedurende de Koude Oorlog kernraketten stonden opgesteld die deel onderdeel zijn van ons project. In de omgeving van deze plaatsen, diep verscholen in de bossen, lagen de bases waar deze raketten stonden opgesteld. Klaar om gelanceerd te worden als daar het ultieme bevel voor kwam.
Gedurende onze ‘Tour du Oekraïne,’ al rijdend over het platteland, komen wij langs tal van leuk ‘straatmeubilair,’ die Oekraïne zo karakteristiek maakt. Van prachtige gemozaïekte bushokjes, die je door het hele land tegenkomt, tot gevelschilderingen uit de Communistische tijd.
Ook typerend zijn de vele monumenten die herinneren aan de ‘Grote patriottische oorlog’; de Tweede Wereldoorlog, opgericht in de Communistische tijd. Deze zijn vaak te vinden op kruispunten en aan het begin of einde van een grotere plaats. Van T-34 tanks tot MIG-straaljagers en pompeuze heroïsche standbeelden van treurende soldaten.
Een kleine collage van wat wij zoal zien langs de Oekraïnse wegen geven wij hier weer.
.
Vrijdag 31 juli 2015 – De Patriot
In de omgeving van het kleine stadje Akhtyrka, in noordoostelijk Oekraïne, waren wij om de twee hier gevestigde SS-4 kernraket lanceerbases te bezoeken. Doel was als altijd om te kijken wat er van resteerde.
Bij een ervan waren we snel klaar. Bij voorafgaand onderzoek was deze basis al aangemerkt als in gebruik zijnde, wat duidelijk waarneembaar is op huidige satellietfoto’s. Wat we in dat geval doen is er altijd even heen rijden en bij de poort aan de hoofdingang kijken hoe de vlag er in werkelijkheid bij hangt. En die vlag, het prachtige Oekraïense geel-blauw, hing hier fier in top!
We rijden dan naar de hoofdingang, als altijd via een betonpad die uitkomt op een doorgaande weg. De basis zelf ligt veelal diep verscholen in het bos. Deze betonpaden zijn vaak kilometers lang en lopen door de uitgestrekte bossen waar Oekraïne zo rijk aan is. Maar van dat betonpad oprijden was hier zelfs geen sprake. Bij de inrit van het betonpad stond een groot bord waaruit bleek dat hier een nieuw opgerichte militaire eenheid, de Oekraïense garde; elite troepen, huisde. Uit wat internet onderzoek bleek dat deze eenheid recent was opgericht, ongetwijfeld samenhangend met de oorlog in het zuidoosten van het land. Militairen die in- en uitliepen, samen met een verbodsbord die verder rijden verbood, maakte duidelijk dat hier serieuze zaken spelen.
De tweede basis leek beter voor onze aard van bezoeken geschikt. Via het garage gedeelte van de basis, waar op elke basis het uitgebreide voertuigenpark werd geparkeerd en onderhouden, reden we het terrein van een houtzagerij en steenfabriek op. In gebruik dus, maar navraag ter plekke leerde dat we via een pad door het bos bij de overige delen van de lanceerbasis konden komen die niet meer in gebruik waren. Zo gezegd zo gedaan en al snel konden we onze inventarisatie, die altijd volgens een vast systematiek verloopt, starten. Elke gebouw, bunker of loods wordt systematisch door ons nagelopen om te kijken of er nog interessante relicten zijn die herinneren aan de tijd dat hier kernraketten waren gestationeerd. Op deze basis, Akhtyrka 1, waren respectievelijk het SS-4 raketsysteem en later de SS-20 gestationeerd.
Na een paar uur rondgelopen te hebben was het ons niet ontgaan dat er elders op de basis werkzaamheden waren die duiden op verdere sloop van het complex, zoals zo vaak wij dat constateren bij onze bezoeken aan deze bases. Ook hier dus weer. We liepen omzichtig naar de plek en daar waren een aantal werklui bezig, met snijbranders en een kraan, om een van de meer modernere gebouwen te slopen. Deze gebouwen zijn gebouwd toen het SS-20 mobiele raket-lanceersysteem hier arriveerde. We zien dit type gebouw vaker en diende voor onderbrenging van de manschappen die deze raketten moesten bedienen. De slopers waren bezig de betonnen prefab delen, waar dit soort gebouwen uit zijn opgebouwd en waar eigenlijk alle gebouwen in de Sovjet-Unie van werden gemaakt, te demonteren.
We vroegen aan een norse en morsige kraanmachinist of we even mochten rondkijken en wat foto’s maken. Het was hem een worst zei hij. Als we echt toestemming wilden moesten we dat maar aan zijn baas vragen die zo dadelijk zou komen. Daar wilden we niet op wachten en we maakten ons uit de voeten na het maken van wat foto’s. Terug over het zandpad kwam een auto ons tegemoet rijden die ons duidelijk maakte dat we moesten stoppen. De baas van de sloperij diende zich aan, een nette meneer die klaarblijkelijk dit terrein had opgekocht en zijn geld verdiende door alles wat van enige (her)gebruikswaarde was af te breken en weer door te verkopen. Een gebruikelijk fenomeen die we overal aantreffen.
Een gesprek volgde waarvan de toon, zoals onze tolk Werner na enige woorden met de man gesproken te hebben, ‘niet echt vriendschappelijk was.’ Of hij ons wat vragen mocht stellen? De man leek uiterlijk niet kwaad maar wilde wel weten wat we aan het doen waren. We vertelden hem dat we een rondje hadden gelopen en wat foto’s hadden gemaakt. We waren onderweg ernaar toe geen verbodsborden gepasseerd dus wisten we niet dat we hier niet mochten komen. Hij had met name moeite met het feit dat we foto’s hadden genomen van zijn sloopactiviteiten. Hij was bang, zo vertelde hij, dat deze zouden worden gebruikt om Oekraïne in een kwaad daglicht te stellen. Een beetje paranoia en achterdocht is in dit soort landen nooit ver weg dus speelden we maar open kaart.
Meestal doen we dat niet, maar nu wel. We vertelden van ons project en dat we al talloze van dit soort bases hadden bezocht in de Baltische landen, Wit-Rusland en Rusland. En dat we overal voortgaande afbraak van deze locaties tegenkwamen, dat was niet uniek voor deze plaats. De man kwam steeds terug op de politieke situatie in zijn land en dat deze foto’s niet zouden helpen het beeld dat in het buitenland volgens hem aanwezig was positief bij te stellen. Via Werner vertelden wij van onze kant dat dit project een historische inslag heeft en slechts terugkijkt op de periode van de Koude Oorlog: naar een periode toen Oost- en West-Europa elkaar in een ijzeren greep hielden door aan weerszijden ontelbare nucleaire wapens op te stellen. Dat is nu in veel mindere mate het geval en met het gebruik ervan dreigen én afschrikken is gelukkig niet meer dagelijks nieuws.
Wij betreurden de huidige conflictsituatie waarin Oekraïne zich momenteel bevindt ten zeerste, zo vertelden wij de man, maar ons project is historisch-documentair van aard en legt geen relatie met de huidige crisis in zijn land. De man beruste duidelijk in deze uitleg en de sfeer werd meer ontspannen. Hij vertelde dat hij een echte patriot was, het moederland Oekraïne liefhebbend. Hij wilde zeker weten dat we geen negatief beeld zouden scheppen van zijn land door het fotograferen van activiteiten waaraan hij leiding gaf.
Het was hem inmiddels duidelijk dat het zeker niet onze bedoeling was Oekraïne negatief af te schilderen. Wij vinden Oekraïne oprecht een prachtig land, met een openhartige en gastvrije bevolking. Dat klonk de man als muziek in de oren en de conversatie werd door hem afgesloten met de zin: ‘Van jullie zal niets kwaad komen!’ We schudden elkaar de handen en ieder ging zijns weg.
.
Zondag 02 augustus 2015 – verdwijnend zeldzaam: de SS-5* bases van Oekraïne
Na de bases van Akhtyrka zijn wij doorgereisd naar het noordoosten van Oekraïne, om daar een van de hoofddoelstellingen van deze reis te gaan vervullen (zie: http://www.remnants.nl/tour-du-oekraine/).
In dit deel van Oekraïne, niet ver van de Russische grens, zijn 6 van de in totaal 10 gebouwde SS-5 bovengrondse lanceerbases te vinden. Al deze bases zijn gebouwd in de eerste helft van de jaren ’60.
De SS-5 kernraket had een bereik van 4500 kilometer en daarmee kon elk doel in West-Europa worden bereikt. Vanwege zijn veel grotere bereik dan de standaard SS-4 kernraket, waarvan we al zoveel bases hebben gezien (bereik circa 2000 kilometer), vinden we een aantal van deze SS-5 bases verder naar het oosten in de voormalige Sovjet-Unie. Er zijn niet veel van dit type bovengrondse lanceerlocaties gebouwd (1 in Letland, 2 in Wit-Rusland en 7 in Oekraïne) en voor de fotoserie die we met dit project opbouwen hebben wij er nog weinig kunnen fotograferen (alleen die in Letland; de beide van Wit-Rusland zijn nog in gebruik bij het Wit-Russische leger). Daar wilden wij nu verandering in gaan brengen.
Voorafgaand onderzoek had uitgewezen dat de meeste van deze 6 bases te bezoeken zouden moeten zijn. Verlaten liggen de resten van deze bases in de bossen verscholen, vaak in ruïneuze staat en erg overgroeid, dat hebben we nu kunnen constateren. Toch waren veel van de oorspronkelijke gebouwen, bunkers, schilderingen en monumenten op deze bases voor het geoefende oog nog herkenbaar en terug te vinden. Waar je een hoop puin en een ruïne denkt te zien, is dit vaak het begin van een succesvolle foto. Als je weet waar je op zoek naar bent tenminste. Onder een nimmer aflatende zon, de temperaturen zijn de laatste weken overdag zelden beneden de 30 graden geweest, onderzochten wij deze bases. Ze verschillen onderling sterk in staat van ontmanteling. Van de een is bijna niets meer over, terwijl de ander nog in een redelijke staat verkeerd.
Waar we op gehoopt hadden kwam in grote lijnen uit. De 6 bases geven gezamenlijk een goed beeld van de verschillen in technische zin, ten opzichte van de standaard raket uit deze periode; de SS-4. Ik heb ter illustratie één van de specifiek technische verschillen tussen beide rakettype hier kort uitgewerkt in tekst en foto’s.
Het lanceerplatform van de SS-5 raket verschilt wezenlijk ten opzichte van de SS-4. Die verschillen zitten met name in de constructie van het lanceerplatform. Dit had een technische reden. Vlak voor de feitelijke lancering van de SS-5 raket, wanneer de raket op z’n lanceerplatform in verticale positie gereed stond, kwamen er licht ontvlambare brandstofcomponenten uit de raketmotor vrij, alvorens deze kon worden opgestart. Deze niet verbrande brandstofcomponenten zouden zich kunnen verspreiden over het lanceerplatform en bij het ontsteken van de raketmotor konden deze alsnog ontvlammen. Daarbij zou de raket kunnen ontploffen; met een kernkop op de raket gemonteerd is dat duidelijk niet wenselijk.
Vandaar dat er een uitgebreid watercirculatie systeem op, rond en onder het lanceerplatform was aangebracht. Met dit systeem kon tijdens de lancering een grote hoeveelheid water worden rondgepompt en afgevoerd over het lanceerplatform, om deze vrij te houden van niet verbrande raketbrandstoffen.
Enkele foto’s bij dit stukje laten zien hoe deze ondergrondse ruimtes er nu uit zien. Door kleine tunnelcorridors; waar destijds pijpleidingen doorheen liepen, kun je onder het lanceerplatform komen. Daar waar nu bomen uit het gat van het lanceerplatform groeien, (zie foto) had je destijds, als de raket op zijn plaats zou hebben gestaan, tegen de onderkant van de raketmotor aan gekeken; een wonderlijke gedachte.
.
Op één punt bleef echter een lacune bestaan, tot aan het moment dat we bij de laatste van de zes SS-5 bases waren aangekomen. We raakten langzamerhand in de ban van de ring. Daarover morgen meer.
*‘SS’ staat voor de Amerikaanse afkorting ‘Surface-to-Surface’ en geeft de diverse typen kernraketten aan, die door de Sovjet-Unie en later Rusland zijn ontwikkeld. Beginnend bij de SS-1, een kopie van de Duitse V-2 uit de Tweede Wereldoorlog, loopt deze reeks numeriek op tot de strategische raket die nu onderdeel uitmaakt van de Russische Strategische strijdkrachten ; de SS-27.
.
Maandag 3 augustus 2015 – In de ban van de Ring
.
In een afgelegen bos constateren we, in de namiddag van een hete dag, dat een klein deel van het verder intacte beveiligingshek is opengeknipt. Sporen laten zien dat er zo nu en dan voertuigen doorheen rijden. Even daarvoor stonden we nog aan de hoofdpoort van deze basis, net als we voorgaande dagen ook hadden gedaan. Doel daarvan was om te kijken of we ‘toevallig’ iemand zouden treffen waar we aan konden vragen of het mogelijk zou zijn een monument te bezoeken die zich op deze basis zou moeten bevinden. Het hek van de poort was echter telkens dicht en bleef gesloten voor ons. Er was niemand te bekennen, maar dat hier nog activiteiten plaatsvonden was ons duidelijk, maar welke? Duidelijk geen militaire; daarvoor ontbrak de gebruikelijke Oekraïense drietand bij de hoofdingang, die je aantreft op alle overheidsterreinen tezamen met het Oekraïense geel en blauw.
De wens om deze SS-5 basis, de laatste van deze reis, te bezoeken was omdat er zich een buitengewoon fraai monument moest bevinden. Het betrof een grote zuil met daarin verwerkt de banier van de Sovjet-Unie, Het Moskouse Kremlin en een raket zoals die op deze basis was gestationeerd. Een mooie drie-eenheid die we maar wat graag wilden fotograferen! Op internet waren foto’s te vinden, waaronder die van het monument, gemaakt door een Oekraïner die deze basis op eigen gelegenheid had bezocht. Van het kazernegedeelte had hij geen foto’s genomen, maar van de overige onderdelen van de basis wel.
Vandaar dat wij, na enige twijfeling, toch door het gat in het hek glipten, op weg naar het fraaie monument. Er lag slechts een afstand van 340 meter tussen het gat in het hek en het monument, in één rechte lijn. Wat zouden we aantreffen? Het werd al snel duidelijk dat het hier geen basis betrof zoals we die gewend waren aan te treffen.
Het terrein was open, de onderlinge bunkers waren ten opzichte van elkaar te zien; een ongebruikelijk beeld voor ons. Het gaf ons een goed beeld hoe een dergelijke basis er uit moet hebben gezien toen het nog operationeel was: het terrein minder begroeid als wij nu doorgaans aantreffen. Bij alle bunkers en raketopslagloodsen lagen munitiekisten, opgestapeld of in het rond slingerend. Allen leeg weliswaar, maar het gaf toch te denken. Het werd ons duidelijk dat we op een voormalige munitieopslag liepen van het Oekraïense leger. Er was verder niemand te zien maar desondanks liepen wij omzichtig naar de plek waar het monument zich moest bevinden.
.
Plots roken we houtvuurrook en even daarna zagen we het gebouw waar dat vandaan kwam. Links zagen we rook en op rechts stond een vrachtwagen. Waar rook is, is iemand aanwezig en hoewel we op enige tientallen meters van het monument verwijderd waren besloten we rechtsomkeert te maken. Dit gedeelte van de voormalige raketbasis, waar de garages van het voertuigenpark zich bevonden, was duidelijk in gebruik bij een of ander bedrijf en onze aanwezigheid had vast niet erg gewaardeerd geworden.
Terug ging het naar de lanceerplatforms en voormalige raketopslagloodsen, die daarna dus hadden gediend als munitieopslag depot. We liepen door een wijd openstaand hek terug dit gedeelte op, dat duidelijk een andere functie had dan die waar het bedrijf was gevestigd. Dit terrein was verlaten, hoewel het niet erg lang geleden leek. Waar zal alle munitie naar toe zijn gebracht? Naar het zuidoosten van het land, vroegen wij ons af?
Waar we nog op zoek naar waren, troffen we op deze basis uiteindelijk aan. Alle SS-5 bases die we de afgelopen dagen hadden bezocht (zie Facebookbericht van gisteren), ontbrak het aan de rakettypische lanceerring waarop de raket kon worden gemonteerd in verticale positie voordat deze gelanceerd kon worden (zie tekening met de lanceerring rood omcirkeld). Elke type Sovjet raket had zijn eigen type lanceerring. Bijna altijd zijn deze lanceerringen door oud-ijzerslopers verwijderd. En daardoor ontbrak die van de SS-5 nog aan onze fotoserie. We waren er al enige tijd naar op zoek, maar hadden de hoop op een intact lanceerplatform met lanceerring al bijna opgegeven. Tot we hier teruglopend naar de auto met enige spoed, we voelden ons niet helemaal op ons gemak, een lanceerplatform opliepen.
.
.
En daar troffen we er uiteindelijk één aan. Geheel intact en met als bonus een kleine raket, voor korte afstand, erop liggend! Andere kleine raketten lagen verspreid over het platform, een bizarre gewaarwording! En hoewel de ladingen (de koppen) van de raketten waren verwijderd, er lag sowieso geen munitie meer op het complex, was het toch een beeld dat we niet snel zullen vergeten. Na snel wat foto’s te hebben gemaakt, maakten we ons uit de voeten. Geen monument, maar de Ring was gevonden!
.
Woensdag 5 augustus 2015 – De Kolenbranders
.
Nadat ons werk erop zit in het oosten van Oekraïne, we hebben alle bases bezocht die we wilden bezoeken, komen we langzaam aan het einde van onze toer door het land. Terug naar het westen, over Kiev, was er nog een laatste stop gepland nabij het stadje Korosten. Daar is de allerlaatste silobasis gesitueerd uit ons onderzoek. We hebben alle ondergrondse complexen dan bezocht in Oekraïne en dat deel van het onderzoek zit erop.
Rondom Korosten zijn 8 lanceerbases gebouwd waaronder dus een ondergrondse silolanceerbasis van het SS-4U type. Het complex bestond gelukkig nog en we hebben deze uitgebreid bekeken. Er waren helaas weinig authentieke onderdelen bewaard gebleven in het complex. Wel hebben we dit complex geheel opgemeten en wat aanvullende foto’s gemaakt door middel van 360° fotografie.
Als allerlaatste stond een bovengrondse lanceerbasis op de rol. Deze was speciaal uitgekozen omdat er aanwijzingen op internet gevonden waren, dat op deze basis enkele ‘zeldzame’ teksten en schilderingen bewaard moesten zijn gebleven. Daarom had deze basis, aan de hand van deze ‘harde’ aanwijzingen, prioriteit in onze lijst van te bezoeken lanceerbases. Je weet immers nooit wanneer deze onder een (professionele)slopershamer terechtkomt….
Dat blijkt al wanneer we de basis oprijden. Een oud baasje met paard en wagen komt ons tegemoet rijden en maant ons te stoppen. Hij rijdt iets te ver maar het gewillige paard blijkt over een goede achteruit te beschikken, waardoor we al snel op één lijn met hem komen te spreken. Op zijn paardenwagen liggen diverse ijzeren buizen, de oogst van een dag hard graven blijkbaar. Hij vraagt ons of we hier al vaker waren geweest en de weg weten! Het was vandaag zijn eerste keer hier, de onze ook zo antwoordden wij. Schijnbaar heeft hij geheel niet ons Nederlands kenteken in de gaten, of dat we sowieso niet uit Oekraïne komen. We weten het niet maar de alleraardigste man vervolgt zijn weg na een vriendelijk groet en wij ook.
Enkele van de genoemde unieke teksten moest te vinden zijn in een klein bunkertje, die we na enig zoekwerk ook inderdaad vinden. In dit ogenschijnlijk onbelangrijke bouwwerkje werd Samin (TG-02) bewaard. Samin was een hoogexplosief, en een zelf ontvlambaar goedje als het in aanraking kwam met een andere brandstof. Het werd in kleine hoeveelheden gebruikt om de raketbrandstof van de SS-4 kernraket, een hoogwaardige vorm van kerosine, te laten ontbranden wanneer deze in contact kwam met de oxidant.
Op elke SS-4 basis is een dergelijk kleine bunker te vinden aan de rand van het lanceergedeelte. Dit uit veiligheidsoverwegingen vanwege de hoge ontvlambaarheid van Samin. Deze bunker blinkt uit in de waarschuwingsteksten en een technisch schema, waardoor het naast een interessante foto (vertaling van de tekst op de foto: TG-02 Ontvlambaar!) tevens technische informatie biedt die je nergens anders zou kunnen vinden. Behalve in nog steeds afgesloten Russische archieven die niet te bezoeken zijn.
.
Tevens waren er aanwijzingen vanuit de onvolprezen Martin Trolle onderzoeken, dat er op het garagegedeelte van de basis, waar het uitgebreide wagenpark was gestationeerd, enkele interessante schilderingen te vinden moesten zijn. Na enig zoekwerk door een foutieve interpretatie van een kaart van ondergetekende, door verkeerd bronmateriaal, vonden we de toegang tot de garages.
Daar trokken zware rookwolken zich langzaam op en stemmen verraden dat er activiteiten plaatsvonden in de gebouwen die wij nu juist wilden bezoeken. Omzichtig liepen we het terrein op en met behulp van onze tolk Werner Kiel, konden we met de met roet besmeurde mannen die hier aan het werk waren, praten. Het werd al snel duidelijk dat ze hier bezig waren met het produceren van houtskool. Grote ijzeren vaten worden volgestapeld met houten palen. Deze vaten worden afgesloten en alleen een paar luchtgaten maken het mogelijk dat er een traag ‘verkolingsproces’ plaatsvindt, nadat dit hout wordt ontstoken i.p.v. een volledige verbranding. Deze onvolledige verbranding maakt dat het hout ‘vergloeit’ en niet verbrand. Resultaat na enige dagen is dan houtskool, hout met een hoge energetische waarde, nu voor op de BBQ, vroeger, vóór de industriële revolutie en de komst van de hoogovens voor ijzersmelting.
We maken een praatje met de noeste arbeiders, glimmend van zweet en blakend zwart van roet. Ze werken in de vroege morgen en namiddag, de rest van de dag is het te heet om dit ongetwijfeld hoogst ongezonde werk te doen. Het eindproduct, grote houtskoolbrokken, wordt verpakt in grote witte bulkzakken en is met name bestemd voor de Poolse markt.
.
We vragen of we even rond mogen kijken en wat foto’s mogen maken. Een bekend gebaar wordt gemaakt; 2 vingers schuiven over elkaar. Voor 50 Grivna (2 Euro) kopen we de rechten af we mogen onze gang gaan. De eerste keer dat arbeiders geld vragen op de bases die we bezoeken, meestal weigeren ze dit resoluut als we het terloops zelf aanbieden. We vragen hen voor de zekerheid of wij ook nog een portret- of groepsfoto mogen maken van deze bovengrondse kompels, maar dat willen ze helaas niet. De mooie schildering is snel gevonden en gefotografeerd en terloops neemt Martin nog wat extra foto’s van het terrein en de mannen aan het werk. Met het overhandigen van de 50 Grivna en een fles bier die we nog in de auto hadden liggen, 1 liter verpakt in plastic, welke dankbaar in ontvangst wordt genomen, is het bezoek afgrond.
.
woensdag 16 september 2015
.
Wij zijn, na ruim 6500 kilometer gereden te hebben, alweer enige tijd terug in Nederland. De afgelopen weken is er hard gewerkt om de foto’s te bewerken, de uiteindelijke selectie te bepalen, fotobijschriften te schrijven en alles ordentelijk te documenteren. Tijd voor enige reflectie dus, na terugkomst van een intensieve reis. Terugkijkend zijn wij zeer tevreden met het resultaat wat we met deze reis hebben weten te bewerkstelligen. Ga maar na:
Wij hebben in totaal 17 lanceerbases, waar kernraketten stonden opgesteld, bezocht gedurende deze reis in Oekraïne. Dit heeft een totaal van 70 foto’s opgeleverd die goed genoeg zijn bevonden om aan de definitieve fotoserie van het project te worden toegevoegd. Dat is inmiddels gebeurd en deze staan vanaf nu op onze website. Onder het kopje: Oekraïne, kunt u ze allemaal bekijken: http://www.remnants.nl/fotografie/oekraine/
Opmerking: De eerste 11 foto’s in deze selectie komen van de eerste projectreis uit 2010, de overigen van de laatste reis.
Tevens zijn alle verslagen en artikelen die wij tijdens de reis hebben geschreven en gepubliceerd op Facebook, nu chronologisch bij elkaar gezet op onze website zodat deze tevens na zijn te lezen: http://www.remnants.nl/oekraine-2015-de-facebook-verslagen/
Er volgt voor onze donateurs nog een gedetailleerd verslag van de behaalde resultaten aan de hand van de doelstellingen die we vooraf hadden gesteld en daarbij afsluitend een overzicht van waar het project nu staat, na afloop van deze reis.
Tenslotte; om onze reis af te sluiten nog een kleine collage van foto’s die nog geen plaats hadden gekregen in onze reportagereeks op Facebook, maar desondanks een aardige karakterisering geeft van onze reis door Oekraïne – van west naar oost en terug.
