Enkele foto’s uit onze fotoserie zijn genomen van silocomplexen die tijdens ons bezoek in afbraak waren of waarvan sloop al voltooid was. Bij een enkele foto is de situatie zelfs compleet veranderd, wat bleek bij een herbezoek in Letland gedurende de zomer van 2013. Daar troffen wij een tweetal silolanceerbases aan waar alles met de grond gelijk gemaakt was, zoals de bovenstaande vergelijkingsfoto van SS-5 silokoepels.
Dit artikel gaat over deze voortgaande afbraak en ontmanteling van de lanceerbases die wij bezoeken tijdens onze reizen. Van totale sloop in de Baltische landen met groot materieel, tot handmatig in de Oekraïne, waar men vaak illegaal het gewapend beton provisorisch te lijf gaat met de voorhamer! Zo nu en dan treffen wij ze daar; de slopers. Wij om te fotograferen en zij om de objecten waar wij voor komen af te breken. We mogen ze nooit tijdens hun sloopwerkzaamheden op de foto zetten, maar meestal zijn ze na het aanbieden van een sigaret wel bereid om te praten. Het hoe en waarom de meeste van deze voormalige lanceerbases langzaam maar zeker uiteindelijk zullen verdwijnen, als erosie van de recente geschiedenis, kunt u lezen in dit artikel.
De lanceerbases waar de eerste kernraketten van het SS-3 type waren gestationeerd in de DDR en langs de randen van de westgrenzen van het Sovjetimperium, werden reeds halverwege de jaren ’60 van hun nucleaire taak ontheven en deze locaties kregen veelal een andere militaire functie. Toen vanaf halverwege de jaren’70 de eerste silocomplexen, die waren gebouwd voor het SS-5 wapensysteem, werden ontmanteld en afgestoten bleven deze bases verlaten gedurende de periode dat de Koude Oorlog nog zou gaan duren. Silolanceerbases zijn uiterst specifieke complexen geweest met hoogwaardige technologie voor die tijd. Daarom konden deze (ondergrondse) locaties niet eenvoudig worden getransformeerd naar andere militaire doeleinden, in tegenstelling tot de bovengrondse lanceerplaatsen die eenvoudig konden worden omgevormd naar een andere militaire functie.
Toen de Sovjet-Unie vanaf 1991 desintegreerde en uiteenviel in allerlei republieken, werden de laatste kernraketten ontmanteld onder het INF-verdrag. Deze bases, die veelal speciaal voor dit doel waren gebouwd, werden verlaten gedurende deze turbulente tijd in de eerste helft van de jaren ’90. De bases werden ontdaan van alle zaken die van militaire importantie waren en van alle andere zaken die nog konden worden hergebruikt. Daarna verlieten de (Russische) militaire autoriteiten de bases.
Vanaf dat moment durfde de plaatselijke bevolking weer een stap te zetten in de gebieden die decennia lang verboden terrein waren geweest. Ze wisten dat zich daar heimelijke zaken hadden afgespeeld, vaak decennia lang. Ze hadden vaak grote voertuigen het bos in en uit zien rijden maar wat er precies speelde wist niemand. Dat er raketten stonden opgesteld was soms wel bekend in de dorptamtam, maar hoe dat er exact uitzag was niet bekend.
Toen men weer toegang kreeg tot de bossen en natuurgebieden in hun directe woonomgeving troffen ze daar een wereld aan die ze wel hadden vermoed, maar nog nooit in werkelijkheid hadden gezien. Grote kazerne terreinen, diep verborgen in de bossen, die geheel zelfvoorzienend konden opereren in tijden van oplopende internationale spanning en van de buitenwereld waren afgesloten. Zij zagen militaire installaties die waren ontdaan van hun wapentuig en alle andere zaken die reeds door de militairen waren meegenomen. Er was echter nog genoeg aan ruwe bouwmaterialen die konden worden hergebruikt; er was aan alles schaarste na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Dat proces van ongeorganiseerde afbraak gaat door tot op de dag van vandaag. ‘Locals’ die deze vaak diep in de bossen verborgen bases weten te vinden, zijn er bezig alles te slopen wat van mogelijke waarde kan zijn. Ter illustratie: wij moeten altijd goed opletten waar we lopen, overal zijn sleuven gegraven om de buizen en leidingen uit de grond te halen…
Complete kazerneterreinen vielen ten prooi aan de sloop van gebouwen voor bouwstenen, sanitair, betegeling, rioolbuizen en leidingwerk. Slechts op die plekken waar het gebied onder (nieuw) militair gezag bleef of in beheer kwam bij particuliere eigenaren, bleven de bases in meer of mindere mate ongemoeid. Circa 50% van de bases viel dit lot ten deel door (illegale of door corruptie geïnitieerde) sloop gedurende deze periode van afbraak in de jaren ’90.
Toen ik me vanaf 2008 begon te interesseren in deze schimmige plaatsen en deze bases begon te bezoeken (soms meerdere keren), viel mij meer en meer op dat dit proces van sloop en aftakeling nog steeds voortduurt. Zo zien wij dat er de afgelopen jaren een nieuwe ronde van (georganiseerde) sloop is aangebroken. Door de stijgende prijzen van ijzer en andere metalen op de wereldmarkt (door sterk toenemende vraag vanuit China) is het rendabel geworden om, met name de ondergrondse silocomplexen, af te graven tot aan het grondwaterniveau. Met het inzicht dat er heel veel ijzer verwerkt is in de silocomplexen, springen gewiekste handelaren en zakenmensen hierop in en kopen de gronden op. Die in eigendom zijn gekomen bij gemeentes of lokale (kleine)grondbezitters na de communistische periode. Zij zetten groot materieel in om de (ondergrondse) complexen af te breken.
De siloschachten en het ondergrondse commandocentrum worden dan geheel gesloopt om het betonijzer te winnen, waarvan de wapening van de raketsilo’s en het ondergrondse commandocentrum is gemaakt,. De mate en aanpak van afbraak en aftakeling varieert per land en is afhankelijk van de economische ontwikkeling van het desbetreffende land. In een voormalige Sovjet republiek als Letland, die nu bij de EU hoort en het afgelopen decennium een stormachtige economische groei heeft doorgemaakt, is de afbraak veelal geprofessionaliseerd en tref je grote hydraulische graafmachines aan met sloophamers. Anderzijds kun je in de Oekraïne nu nog (veelal) illegale slooparbeiders treffen die het beton te lijf gaan met voorhamer en pikhouweel.
Wat uiteindelijk blijft is een open plek in het bos met grote gaten waar eens de siloschachten lagen, en grote hopen aarde en puin aldus een litteken vormen in de natuurgebieden waarin ze liggen. Met dit project proberen wij vast te leggen van wat nog resteert voordat het definitief verloren zal gaan. De foto’s in dit artikel laten diverse voorbeelden van sloop van lanceercomplexen zien, zoals wij die gedurende onze bezoeken (en soms zelf meerdere bezoeken per locatie, verspreid over jaren) aantroffen.
Letland – SS-5 silolanceerbasis Vainode (1964-1983)
Een vergelijking van het SS-5 silocomplex Vainode (Letland) in 2011 en de zomer van 2013. De rode streep en cirkel geven dezelfde boomtoppen aan in de bossage die het terrein omzomen waarbinnen zich de silokoepels bevonden. De bomen en struiken die zich op het terrein zelf bevonden zijn tijdens de afbraak van het (ondergrondse)complex weggehaald.
Vergelijk van Google Earth satellietbeelden uit 2011 en 2013 van het SS-5 silolanceercomplex Vainode (Letland). Deze lanceerbases was operationeel van 1964 tot 1984
Letland – SS-5 silolanceerbasis Nikrace / Skrunda (1964-1983)
Vergelijk Google Earth satellietbeelden uit 2004 en 2013 van het SS-5 silolanceercomplex Nikrace (Letland). Het rechterbeeld uit 2013 laat zien dat op het moment van de opname de sloopwerkzaamheden nog in gang zijn afgaande op de voertuigen en bouwcontainers die te zien zijn. De 3 siloschachten zijn goed zichtbaar op het beeld uit 2013 nadat de silokoepels zijn afgebroken. Op het bovenste beeld sluiten de silokoepels de siloschachten nog af; de oorspronkelijke situatie zoals die was gedurende de periode dat de bases operationeel was: 1964-1983.
Opnames uit 2011 (2 foto’s boven) en opnieuw uit de zomer van 2013 (foto’s onder) van het SS-5 silolanceercomplex Nikrace (Letland). Na de sloopwerkzaamheden die duurde van 2011-2013 herovert de natuur haar plek waar ooit de siloschachten lagen.
Letland – SS-4 silolanceerbasis Lambarte / Iecava (1963-1980)
Vergelijk Google Earth satellietbeelden uit 2003 en 2011 van het SS-4 silolanceercomplex Lambarte (Letland). De 3 siloschachten zijn goed zichtbaar op het onderste beeld nadat de silokoepels zijn afgebroken. Op het bovenste beeld (met in de linker bovenhoek bewolking) sluiten de silokoepels de schachten nog af; de oorspronkelijke situatie zoals die was gedurende de periode dat de bases operationeel was: 1963-1981.
Opnamen uit 2011 van het SS-4 silolanceercomplex Lambarte (Letland).
Oekraïne – SS-5 silolanceerbasis Pervomaysk / Semenovka 1 (1963-1978)
Vergelijk Google Earth satellietbeelden uit 2007 en 2013 van het SS-5 silolanceercomplex Pervomaysk / Semenovka (Oekraïne). De 3 siloschachten zijn goed zichtbaar op het onderste beeld nadat de silokoepels zijn afgebroken. Op het bovenste beeld sluiten de silokoepels de siloschachten nog af; de oorspronkelijke situatie zoals die was gedurende de periode dat de bases operationeel was: 1963-1978. Het ondergrondse commandocentrum is open gegraven en goed zichtbaar op het onderste beeld, rood omcirkeld.
Opname uit 2010 van sloopwerkzaamheden in bedrijf van het SS-5 silolanceercomplex Pervomaysk / Semenovka 1 (1963-1978). We mochten de arbeiders niet fotograferen tijdens hun werkzaamheden met gasbranders en voorhamers maar waren wel in voor een praatje. Hoe hebben jullie eigenlijk deze plek in hemelsnaam eigenlijk weten te vinden? Dat was de laatste vraag aan ons voordat we afscheid namen. 
Het bovenste gedeelte van het ondergrondse commandocentrum die op het Google Earth beeld van 2013 duidelijk open gegraven is te zien zoals het op vanaf grondniveau eruit zag.
